Αντικείμενο των μελετών.

Ιστορία, Τέχνη, Αρχιτεκτονική.

Η πρώτη ιστορημένη μαρτυρία για τη μοναστική πολιτεία στο Νησί, αναφέρει το 1292 σαν χρονολογία της ίδρυσης του μοναστηριού των Φιλανθρωπηνών από τους ομώνυμους άρχοντες των Ιωαννίνων, και ορίζει την αρχή μιας ιδιότυπης σχέσης ανάμεσα στη μοναστική πολιτεία και στο “κοινό” της πόλης των Ιωαννίνων. Η σχέση αυτή διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αιώνα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το Νησί ονομαζόταν από τους Τούρκους “Κιαφίρ Αντασί”, δηλαδή “Νησί των απίστων”, σύμφωνα με τον τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, γιατί διέθετε προνόμια και δεν κατοικήθηκε ποτέ από Μουσουλμάνους. Από επιγραφές και άλλες ιστορικές πηγές φαίνεται καθαρά ότι τουλάχιστον από τον 13ο αιώνα μέχρι και τον 17ο, άρχοντες της πόλης των Ιωαννίνων ιδρύουν, προστατεύουν και συχνά διευθύνουν, ως ηγούμενοι, τις Μονές του Νησιού. 

Στην ανατολική ακτή του Νησιού βρίσκονται τα μοναστήρια του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου.

Μέσα στον οικισμό βρίσκεται ο ενοριακός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και ο μικρός ναός του Αγίου Ελευθερίου, ενώ στην κορυφή του ψηλότερου από τους δύο λόφους του νησιού είναι κτισμένο το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία.

Στην απέναντι ακτή, δηλαδή τη δυτική, βρίσκονται τα μοναστήρια των Φιλανθρωπηνών, Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου, της Ελεούσης και τέλος το μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.

Τα Μοναστήρια του Νησιού.

H μελέτη για την αποκατάσταση των μοναστηριών του Νησιού άρχισε το 1991 από το μοναστήρι της Ελεούσας και είχε σαν στόχο, την αναβίωση του μοναστηριού αλλά και τη συμβίωση του παραδοσιακού του χαρακτήρα με τη νέα  χρήση που θα προέκυπτε από την εγκατάσταση στο χώρο αυτό του Εκκλησιαστικού Σκευοφυλακίου της Ιεράς Μητροπόλεως Ιωαννίνων. Οι αποτυπωτικές εργασίες άρχισαν από το Καθολικό και τα προσκτίσματά του για να διευκολυνθεί έτσι το έργο των άλλων μελών της ομάδας που αποτελείται από αρχαιολόγο και συντηρητές, των οποίων τα αντικείμενα είναι αντίστοιχα η ιστορική μελέτη του μοναστηριού και η ανάλυση των διαφόρων παραμέτρων που καθορίζουν το έργο της συντήρησης των τοιχογραφιών. Στη συνέχεια η αποτύπωση προχώρησε στα υπόλοιπα κτίρια του μοναστηριού δηλαδή το Ηγουμενείο, το Ναζίρ και το Δεσποτικό.

Η αρχιτεκτονική τεκμηρίωση ήταν το πιο σημαντικό μέρος της μελέτης, γιατί μέσα από αυτή προέκυψαν ενδείξεις και συμπεράσματα σχετικά με την εξέλιξη του μοναστηριού μέσα στο χρόνο, παρατηρήσεις σχετικές με την παθολογία των κτιρίων- απαραίτητες για τις εργασίες αποκατάστασης- αλλά και σκέψεις για τη χωροθέτηση των διαφόρων λειτουργιών που απαιτεί ένας μουσειακός, και ευρύτερα, πνευματικός χώρος.

Στα στάδια αυτά της μελέτης, ο αρχιτέκτονας πρέπει να σταθεί με προσοχή μπροστά στην ιστορική μνήμη των κτιρίων, να αντιμετωπίσει τα δομικά στοιχεία σαν φορείς πολύτιμης τέχνης, αλλά και να λάβει σοβαρά υπόψη την πνευματική ιδιαιτερότητα του χώρου στον οποίο καλείται να εντάξει τη χρήση του Μουσείου, χωρίς να σκιάσει την πνευματική υπόσταση του Μοναστηριού.

Στα πλαίσια της ίδρυσης και λειτουργίας του Ιδρύματος Πολιτισμού Ηπείρου ( Ι.Π.Η.), αποφασίστηκε η χωροθέτηση των βασικών λειτουργιών του στο μοναστήρι της Μεταμόρφωσης, αξιοποιώντας το υπάρχον κτίριο της πρώην Ιερατικής Σχολής, και η συμπλήρωση του χώρου του μοναστηριού με ένα διακριτικό χαμηλό κτίριο που θα εξυπηρετήσει τις ανάγκες φιλοξενίας των επισκεπτών και ερευνητών. Παράλληλα θα διαμορφωθεί ο χώρος έξω από τα μοναστήρια, θα αποκατασταθούν τα παλιά μονοπάτια και θα ανακατασκευαστεί στην παλιά του θέση το μικρό λιμάνι.

Στόχοι.

Για τον πολύ κόσμο σήμερα, το νησί είναι γνωστό από την φυσική ομορφιά του, το γραφικό οικισμό του και τα νόστιμα εδέσματα του. Η ιστορία του περιορίζεται στο δραματικό τέλος του Αλή σε ένα χώρο που οι πιο πολλοί δεν ξέρουν ότι είναι μοναστήρι.

Όσο για τα μοναστήρια του, αυτά είναι γνωστά μόνο από μία μικρή κρύπτη της Μονής Φιλανθρωπινών που αυθαίρετα ονόμασαν κάποιοι «κρυφό σχολειό». 

Η πνευματικότητα όμως και ο πολιτισμός στο Νησί ποτέ δεν ήταν κρυφά. Η ονομασία «Κιαφίρ Αντασί» – νησί των απίστων δηλαδή – μαρτυρά τον σεβασμό του κατακτητή απέναντι στη μεταφυσική και πνευματική διάσταση του χώρου.

Πρόκειται για μια σοβαρή προσπάθεια ώστε το Νησί να ξαναγίνει γνωστό μέσα από αυτή τη διάταση και να συνεχίσει την ιστορική προσφορά του.